آتشکده کرکویه یا کرکوشاه , گنبدرستم
آتشکده کرکویه یا کرکوشاه، این آثار و همچنین آثار تخته پل در میان کنگی شهرستان زابل ، در غرب روستای خمک و هشت کیلومتری تپه منطقه شهرستان و در میان زمین های باتلاقی سیستان و نزدیک مرز ایران با افغانستان قرار دارد. تخته پل، پل آجری بوده است که به نوشته استخری، راه زرنک (سیستان) و هرات را به هم متصل می‌کرده است.
کرکوشاه یا کرکویه، عبارت است از بقایای یک آتشکده مربوط به دوران هخامنشی، که شامل یک دیوار خشتی – چینه‌ای از یک برج دفاعی شهر باستانی است. . این آثار شامل تعدادی از بناه‌های بزرگ و کوچک است. این بخش دارای تالاری به طول ۱۱ متر و عرض ۸/۵ متر است.کرکویه توسط نویسندگان دوران اسلامی در کتب قدیمی تشریح شده است. استخری کرکویه را نخستین راهی می‌داند که سیستان را به هرات متصل می‌کند و بنا به گفته همین جغرافی نویس کرکویه در سه فرسنگی زرنج یا زرنک (سیستان) واقع شده است
یاقوت حموی نیزدر باره آتشکده کرکویه نوشته است شهری از سیستان بوده و آتشکده‌ای که نزد زرتشتیان محترم شمرده می‌شد در آنجا قرا داشت.
آتش کرکویه را به کیخسرو نسبت داده اند و کرکویه تا سده هفتم هجری آبادان بوده است. بر اساس توصیفات مورخان دوران اسلامی ، این بنا دارای دو قبه بزرگ و بر هر قبه شاخی چون شاخ گاوی بزرگ ساخته بودند و آتشگاه در زیرآن دو قبه قرار داشت
منابع
• دکتر سیدمنصور سید سجادی. راهنمای مختصر آثار باستانی سیستان. چاپ ۱۳۸۲، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان سیستان و بلوچستان،
• گروه باستان شناسی دانشگاه زابل. سیستان بهشت باستان شناسان. چاپ ۱۳۸۰، روابط عمومی دانشگاه زابل،
کرکویه توسط نویسندگان دوران اسلامی در کتب قدیمی تشریح شده است. استخری کرکویه را نخستین راهی می داند که سیستان را به هرات متصل می کند و بنا به گفته همین جغرافی نویس کرکویه در سه فرسنگی زرنج یا زرنک (سیستان) واقع شده است یاقوت حموی نیزدر باره آتشکده کرکویه نوشته است شهری از سیستان بوده و آتشکده ای که نزد زرتشتیان محترم شمرده می شد در آنجا قرا داشت. آتش آتشکده کرکویه را به کیخسرو نسبت داده اند و کرکویه تا سده هفتم هجری آبادان بوده است. بر اساس توصیفات مورخان دوران اسلامی ، این بنا دارای دو قبه بزرگ و بر هر قبه شاخی چون شاخ گاوی بزرگ ساخته بودند و آتشگاه در زیرآن دو قبه قرار داشت.
کرکو یعنی چه؟
مردم محلی این بنا را به نام گنبد رستم هم می شناسند. در قدیم در وسط آتشکده دو شاخ بزرگ گاو قرار داشته و آتشدان بین این شاخ ها قرار می گرفته. این آتشکده را به کیخسرو نسبت می دهند. در شاهنامه کرکوی سه بار نام برده شده و نام پهلوانی از خاندان سام است. محققان و مستشاران بسیاری چون کلنل ییت در سال 1894 و پرسی سایکس در 1899 از آن بازدید کرده‌اند.
تا همین چند سال پیش هم این تپه از سوی سازمان میراث فرهنگی محافظت می‌شد اما درحال‌حاضر رها شده و حتی مکانی برای نگهداری دام‌ها شده است.
از نگاه پرسی سایکس این اثر پایتخت و معبد کیانیان بوده و در سال 1905 جورج پیتر تیت بررسی‌های دقیق و اطلاعات بیشتری در خصوص مشخصات معماری اثر می‌دهد. علاوه بر این کرکو از دید جغرافیانویسان سده های نخستین اسلامی نیز پنهان نمانده ابن‌خرداد 1100 سال قبل کرکویه را در فهرست شهرهای سیستان آورده است .
«یاقوت حموی» می‌نویسد که در شمال زرنگ آتشگاهی برپاست که نزد زرتشتیان محترم و مقدس بوده و در نزد مردمش چنین مشهور بود که رستم گنبد آتشکده را ساخته است. کتاب تاریخ سیستان کرکوی را معبد و جای گرشاسب دانسته است.
در کتاب تاریخ سیستان که در سالهای حدود 445 ه ق به توسط شخص نامشخصی به تالیف در آمده در مورد آتشکده کرکوی آمده است: «کیخسرو به ترکستان شد به طلب خون سیاوش پدر خویش و هر چه نرینه یافت اندر ترکستان همی کشت و رستم و دیگر پهلوانان ایران با او . افراسیاب گریز گرفت و به سوی چین شد و از آنجا به سوی هندوستان آمد و از آنجا به سیستان آمد و گفت من بزنهار رستم آمدم و او را به بنکوه فرود آوردند چون سپاه او همی آمد فوج فوج، اندر بنکوه انبار غله بود چنانکه اندر هر جانبی از آن بر سه سو مقدار صد هزار کیل غله دایم نهاده بودندی و جادوان با او گرد شدند و او جادو بود تدبیر کرد که اینجا علف هست و حصار محکم عجز نباید آورد تا خود چه باشد به جادویی بساختند که از هر سوی دو فرسنگ تاریک گشت چون کیخسرو به ایران شد و خبر او شنید آنجا آمد بدان تاریکی اندر نیار است شد
و این جایگه که اکنون آتشگاه کرکویه است معبد جای گرشاسب بود و او را دعا مستجاب بود به روزگار او، و او فرمان یافت مردمان هم به امید برکات آن جا همی شدندی و دعا همی کردندی و ایزد تعالی مرادها حاصل همی کردی چون حال بر این جمله بود کیخسرو آن جا شد و پلاس پوشید و دعا کرد، ایزد تعالی آن جا روشنایی فرا دید آورد که اکنون آتشگاه است چون آن روشنایی بر آمد برابر تاریکی، تاریکی ناچیز گشت و کیخسرو و رستم به پای قلعه شدند و به منجنیق آتش انداختند و آن انبارها همه آتش گرفت چندین ساله که نهاده بود و آن قلعه بسوخت و افراسیاب از آن جا به جادویی بگریخت و دیگر کسان بسوختند و قلعه ویران شد ، پس کیخسرو این بار به یک نیمه آن شارستان و سیستان به کرد و آتشگاه کرکویه و آن آتش گویند آن است، آن روشنایی که فرادید و گبرکان چنین گویند که آن هوش گرشاسب است و حجت آرند به سرود کرکوی بدین سخن.»
در کتاب تاریخ سیستان نوشته G.P.tateدر تاریخ 1903-1905آمده است در زمانی که مظفر الدوله حاکم سیستان بوده بادادن وعده هایی از قبیل دادن مقامات حکومتی بر اساس حشمت و بزرگی اقوام و طوایف بسیاری از مدارک و شجره نامه های ارزشمند سیستان را از مردم بستاند و نابود کرد . تعدادی که باقی مانده بودتوسط میر علم خان سردار بیرجندی نابود شد. در این میان افرادی شجره نامه های خود راد حفظ کردند که از آن میان زنی فهمیده از خاندان کلانتری بود که حدود هفتاد مدرک را از این خاندان حفظ کرد ودر اختیار ارتش قرار داد .
میل نادر دو کتیبه دارای اطلاعات سودمندی درباره حاکمان وقت داشته و ارتفاع آن حدود صد فوت بوده که در سال 1903 حدود 75 فوت از آن باقی مانده و اکنون با همت و تلاش سیاستمداران سیستانی این میل در حال نابودی کامل است .
به دنبال دسیسه های انگلیسی ها برای تضعیف هر چه بیشتر سیستان در سال 1905 توسط کمپانی هند شرقی طاعون به سیستان آمد و سیستان دچار افول دراز مدتی شد .
حدود یک قرن پیش سرهنگ پی ام سایکس بزرگترین درخت سرو جهان را در سنگن سرحد سیستان یافت.
آتشکده کرکویه سیستان سومین آتشکده بزرگ ایرا ن باستان بوده.
زاهدان پس از شکسته شدن سد هیرمند و خراب شدن رام شهرستان به وسیله سیستانیان آباد شد .
در تاریخ بیهقی آمده : سلطان مسعود برای شکار به اسفزار رفته از جنگلهای اطراف رود ادرسکن بسوی فراه و زرگان( حوالی سیستان) شتافته و در آنجا شیری شکار کردند.
