شهر دهانه غلامان تنها شهر هخامنشی

دهانه غلامان، شهری هخامنشی در سیستان است که با وجود اهمیت و جایگاه ویژه اش تاکنون کمتر از آن سخن به میان آمده است. 

    جای جای منطقه سیستان با توجه به تمدن کهن و دیرینه اش در نوع خود برای باستان شناسان از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. 
    وجود ده ها و صدها اثر و محوطه تاریخی مهم از جمله شهرسوخته، کوه خواجه، زاهدان کهنه و دهانه غلامان با یادمان دوره هخامنشی به عنوان تنها شهر شناخته شده به معنای متعارف امروزی با اندیشه های منظم و سیستماتیک مذهبی گویای تمدن دیرینه در این گوشه از ایران است. 
    شهر دهانه غلامان در عهد هخامنشی و زمانی که در بستر هیرمند آب جریان داشت از اهمیت و عظمتی شگرف برخوردار بوده است. 
    محوطه باستانی دهانه غلامان تنها شهر هخامنشی محسوب می شود که در ۲ کیلومتری روستای قلعه نو از توابع شهرستان زهک روی تراسی به طول تقریبی ۴ تا ۵ کیلومتر واقع شده است. 
    در این محوطه آثار و خرابه های بسیار زیادی از دوره های مختلف تاریخی دیده می شود که نشانگر وجود دوره های شکوفایی تمدن و فرهنگ در آن محل بوده است. 
    یک گروه ایتالیایی نخستین افرادی بودند که در ۱۳۴۴ تحقیقات و فعالیت باستان شناسی را در این محوطه آغاز کردند. 
    این گروه با کشف آثار و بقایای شهر و تحقیقات به این نتیجه رسید که این شهر مربوط به دوره هخامنشی است. 
    این شهر هخامنشی دارای بخش های مختلف شامل صنعتی، مسکونی، عمومی، مذهبی و بخش حاکم نشین است که از لحاظ مطالعات باستان شناختی، تاریخی و زمینه های گوناگون اهمیت زیادی دارد. 
    کارشناسان معتقدند دهانه غلامان تنها شهر باستانی است که ساختمان های آن بر اساس نقشه بنا شده و کل شهر با برنامه ریزی جامع و نقشه قبلی و نیز هدف خاص طراحی شده است. 
    بی گمان می توان گفت که دهانه غلامان تنها شهری از دوران هخامنشی است که در آن به روشنی می توان انواع خانه های شخصی مردم را درکنار ساختمان های دولتی، اجتماعی و مذهبی مشاهده کرد. 
    دهانه غلامان از نادرترین محوطه های باستانی فلات ایران بشمار می رود که اطلاعات مفیدی درباره آئین های پرستش را در خود جای داده است. 
    معماری رسمی هخامنشی و همچنین چگونگی تأثیرپذیری از معماری محلی و تأثیر از وضع آب و هوایی در ترکیب ساختمانی شهر در آن جمع شده است. 
    به اعتقاد کارشناسان، شهر دهانه غلامان عمر کوتاهی بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال در سده های ششم و پنجم پیش از میلاد داشته و با توجه به این که نسبت به طراحی آن اهدافی خاص در نظر بوده از دیگر محوطه های باستانی متمایز است. 
    گرچه نام اصلی این شهر به طور قطع مشخص نشده اما پژوهش های کارشناسان و محققان نشان می دهد که دهانه غلامان مرکز سیاسی، اداری و اجتماعی در این منطقه محسوب می شده است. 
    همچنین با توجه به فقدان هرگونه شیء قابل توجه و تمیز و خالی بودن محوطه های حفاری شده در دهانه غلامان از بقایای سکونت می توان نتیجه گرفت که تخلیه شهر با نظم و ترتیب بوده و عامل خارجی در آن نقش نداشته است. 
    باستان شناسان تاکنون ۷ فصل در دهانه غلامان سیستان کاوش کرده اند که نتایج خوبی نیز از آن حاصل شده است. 
    کاوش در پادگان، شناسایی ساختمان های متعدد، معماری و تعیین حریم شهر بخشی از این فعالیت ها است. 
    کشف بزرگترین نقاشی دیواری متعلق به دوران هخامنشی روی یکی از دیواره های شهر دهانه غلامان اثری منحصربه فرد است که شاخص بودن این شهر تاریخی را نشان می دهد. 
    این نقاشی شخصی را نشان می داد که سوار بر ارابه در حال شکار گراز است. 
    هفتمین فصل کاوش در دهانه غلامان سیستان چندی قبل از سوی باستان شناسان کشور به سرپرستی دکتر سیدمنصور سیدسجادی در این محل انجام شد.
     
       
 روزنامه ایران، شماره 3740 به تاریخ 27/6/86، صفحه 18 (ایران زمین) 

دهانه غلامان حکومت بی برج و بارو

دهانه غلامان بازمانده شهری است که روزگاری مرکز اداری-سیاسی ساتراپی (والی‌نشین) زرنگ (زرنج) در شاهنشاهی هخامنشی بود.محل دهنه غلامان در حدود ۴۵ کیلومتری شهر زابل و دو کیلومتری روستای قلعه نو است. کاوشگاه دهنه غلامان در دههٔ ۱۹۶۰ توسط اومبرتواسکراتو از مؤسسهٔ ایتالیایی خاور میانه و دور کشف شد. این کاوشگاه ۱٫۵ کیلومتر درازا و ۸۰۰ متر پهنا دارد و در دلتای متروکه رود سنارود واقع شده‌است. در این محوطه تا کنون ۲۷ ساختمان شناسایی شده‌اند که تا مکانی بلند به نام قبر زردشت ادامه دارند.

کاوش‌ها نشان می‌دهد که این شهر در بخش شمال غرب خود یک نیایشگاه چهارگوش داشته که چهار برج دیده‌بانی دارد. برای ورود به این سازه تنها یک در، در ضلع جنوبی تعبیه شده‌است. در بخش شمال دهنه غلامان باستان‌شناسان ۱۲۰ اتاق در شمال و شرق و ۱۱۰ اتاق در جنوب، ۱۱ اتاق در جنوب کشف کرده‌اند.

 در سال ۱۳۸۶ خورشیدی قرار بود به تصمیم مقامات ایرانی مخزت یک سد در محوطه این کاوشگاه ساخته شود که به نابودی آن می‌انجامید. پیگیری استاندار و مسئولان استان سیستان و بلوچستان به تغییر مسیر سد و دور شدن حدود ۲۵۰ متری آن از حریم دهانه غلامان انجامید و بدین ترتیب این کاوشگاه از نابودی نجات یافت.

خرابه‌ها و آثار بناهای این شهر در محوطه‌ای به طول تقریبی ۴ تا ۵ کیلومتر واقع شده‌است.این شهر را باستان شناسان ایتالیایی در سال ۱۹۶۰ میلادی کشف و از سال ۱۹۶۲ تا ۱۹۶۵ میلادی این محل را حفاری کردند. دهانه غلامان دارای ساختمان‌های بزرگ عمومی، معبد، محله‌های مسکونی، خیابان، آبراهه، محله‌های نظامی و صنعتی می‌باشد. این شهر تنها مکان باستانی دوران هخامنشیان است که حاکمیت ایران را بر نواحی شرقی به خوبی نشان می‌دهد.

در کتیبه‌های هخامنشی، بیستون، تخت جمشید و نقش رستم از این شهر به نام «زرک» یا «زرنکای» یاد شده‌است.

با توجه به وزش بادهای معروف ۱۲۰ روزه سیستان که همواره از شمال غرب به جنوب شرق می‌وزد.درهای ورودی کلیه خانه‌ها ی این شهر در ضلع جنوبی ساختمان قرار دارد.این شهر دارای برج و بارو نمی‌باشد که در حقیقت ثبات امنیت در آن روزگار را بیان می‌کند. باستان شناسان، یکی از عوامل اصلی متروک شدن این شهر را، خشک شدن ناگهانی بستر رودخانه هیرمند می‌دانند.